علوم تجربی پایه اول دبستان فصل دهم: خاک

درس در یک نگاه:

          در فرایند آموزش این درس دانش آموزان از طریق انجام فعالیت هایی می آموزند که موجودات زنده به دلایل مختلف و متفاوت از خاک استفاده می کنند و می آموزند که قسمت زیادی از سطح زمین را خاک پوشانیده است و قدرت جذب و دفع آب در خاک های گوناگون متفاوت است.

فصل دهم:  خاک

درس در یک نگاه:

          در فرایند آموزش این درس دانش آموزان از طریق انجام فعالیت هایی می آموزند که موجودات زنده به دلایل مختلف و متفاوت از خاک استفاده می کنند و می آموزند که قسمت زیادی از سطح زمین را خاک پوشانیده است و قدرت جذب و دفع آب در خاک های گوناگون متفاوت است.

هدف های این درس:

دانستنی ها و مهارت ها:

- انواع مختلف خاک را مشاهده و آن ها را با یکدیگر مقایسه کند.

- پس از مشاهده ی خاک ها ، آن ها را از چند جهت طبقه بندی کند.

- نتیجه گیری کند که خاک ها گوناگون اند و این نتیجه را برای کلاس بیان کند.

- استفاده های گوناگون از خاک را با ذکر مثال هایی بیان کند.

- میزان نفوذپذیری خاک ها را مقایسه و نتیجه را بیان کند.

نگرش ها:

- موارد ایمنی و بهداشتی را هنگام استفاده از خاک رعایت کند.

- با استفاده از خاک در ساخت وسیله (کاردستی) به کارهای دستی علاقه مند شود.

*خاک حاصل عمل هوازدگی بر روی سنگ ها است که از نظر تامین غذای جانوران از جمله انسان ها اهمیت و ارزش بسیار دارد. خاک رابطی میان جهان غیر زنده و جهان جانداران است. با آن که بعضی از گیاهان مانند گلسنگ ها می توانند روی سنگ ها برویند اما بیش تر گیاهان به خاک نیاز دارند.

          برای تشکیل خاک هوازدگی فیزیکی و شیمیایی هر دو موثرند. سرعت تشکیل خاک به نوع آب و هوای هر محل بستگی دارد. در بیابان ،‌سرعت تشکیل خاک کم و در آب و هوای گرم و مرطوب زیاد است. به غیر از آب و هوا،نوع سنگ های محل ، زمان ، شکل ناهمواری ها و نوع جانداران هر منطقه هم بر روی میزان تشکیل خاک موثرند.

          * خاک متسکل از مواد معدنی و مواد آلی است . حداقل 80درصد خاک را مواد معدنی حاصل از هوازدگی سنگ ها تشکیل می دهد. ذرات ماسه و رس و ترکیبات عناصری چون پتاسیم ، فسفر و نیتروژن مهمترین مواد معدنی موجود در خاک اند.

          بخش آلی خاک را گیاخاک (هوموس) می نامند. گیاخاک باقیمانده های گیاهان و اجساد جانوران پس از مرگ آن هاست به طوری که دیگر نتوان نوع و گیاه و جانور را تشخیص داد. گیاخاک سبب تیرگی رنگ خاک می شود. علاوه بر این گیاخاک سبب ورود آب و هوا به خاک می شود و برخی از مواد مورد نیاز گیاهان را به آن ها می رسانند.

          *ترکیب خاک ها در همه جای زمین یکسان نیست، زیرا عواملی که در تشکیل خاک موثرند،‌به طور مداوم در همه جای زمین به طور یکسان عمل نمی کنند . به همین علت اقسام خاک بسیار زیاد است. می توان انواع مهم خاک را به ترتیب زیر طبقه بندی کرد:

- خاک کوهستان، معمولاً کم عمق و پر از سنگ است. شیب زمین در کوهستان ها زیاد است و به همین علت امکان تشکیل خاک های ضخیم بسیار کم است.

- خاک جنگل ها، که به آن خاک اسیدی نیز می گویند. جنگل ها معمولاً در مناطقی پدید می آیند که مقدار بارندگی زیاد باشد. واکنش های شیمیایی که در خاک جنگل صورت می گیرد و مقدار باران زیاد سبب کاهش کلسیم و منیزیم این گونه خاک ها می شود. خاک جنگل مناسب کشاورزی نیست در عوض گیاهانی مانند کاج و صنوبر و درختان مشابه که به کلسیم و منیزیم زیادی نیاز ندارند در آن به خوبی رشد می کنند.

- خاک علفزارها، حاصل خیزتر از خاک جنگل است. لایه سطحی خاک قطور است و گیاخاک فراوان دارد در عین حال مقدار بارندگی هم در علفزار مناسب است.

- خاک بیابان، از لحاظ دارا بودن املاح غنی تر از سایر خاک ها است، زیرا در این نوع خاک به علت کمی رطوبت عمل هوازدگی و حل شدن املاح زیادصورت نمی گیرد اما کمبود رطوبت مانع رویش فراوان گیاهان می شود.

          بنابراین در چنین خاک هایی نیتروژن و گیاخاک کم است. در عوض این خاک ها مقدار زیادی کلسیت و نمک طعام وجود دارد، زیرا آب کافی برای حل کردن این مواد وجود ندارد، اگر آبیاری درخاک بیابان مناسب باشد، محصول فراوانی می تواند از این نقاط به دست آید.

* هر چه فضای خالی بین ذرات خاک بیش تر باشد می گویند درجه تخلخل خاک زیادتر است. مثلاً خاکی که مقدار ذرات ماسه آن زیاد باشد، فضاهای خالی بین ذرات خاک هم زیادتر و در نتیجه آب بیش تری در این گونه خاک ها جای می گیرد.

البته باید توجه داشت برای این که آب در خاک به خوبی جای گیرد و یا از آن عبور کند باید فضاهای خالی خاک به یکدیگر ارتباط داشته باشند. مثلاً بین ذرات خاک رس فضاهای خالی فراوانی وجود دارد ولی خاک رس عملاً آب را از خود عبور نمی دهد به علت این که فضاهای خالی آن با جذب مقدار کمی آب ارتباط خود را با یکدیگر از دست می دهند بنابراین خاک رس نمی تواند آب را به خوبی در خود جای دهد یا از خود عبور دهد.

*خاک مناسب برای کشاورزی یا گلدان باید به طور مساوی از ذرات ماسه ، رس و گیاخاک تشکیل شده باشد که هم آب و هوا به راحتی در آن جای گیرند و مواد آلی و معدنی مورد نیاز گیاه هم به آسانی در دسترس باشد.